Τίποτα δεν πάει χαμένο. Ο λόγος για τα κινήματα που έχουν ανθήσει μεσούσης της κρίσης, δείχνοντας πως η εξεγερσιακή αμφισβήτηση μετά τη δολοφονία Γρηγορόπουλου το 2008, αλλά και οι συγκεντρώσεις στις πλατείες το 2011, που έφεραν τα στοιχεία της αυτοοργάνωσης και της άμεσης δημοκρατίας, βρίσκουν μια μορφή έκφρασης μέσα από την πανσπερμία των ποικίλων εναλλακτικών μορφών δράσης.

Την κεντρική τους ιδέα «να πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας» θεωρεί ο λέκτορας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, Κάρολος Ιωσήφ Καβουλάκος, ως την πιο ελπιδοφόρα μορφή αντίστασης -ανάταση στην ισοπέδωση που έχει επιβληθεί στην κοινωνία μέσω μιας σειράς ατελέσφορων και επαχθών πολιτικών.

Τα παλιά συνθήματα «ποιος, αν όχι εμείς; - πότε, αν όχι τώρα;», δοκιμάζονται στην πράξη, προσπερνώντας τη συζήτηση για την υπανάπτυκτη κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα, η οποία «παραγνωρίζει τον ρόλο των κινημάτων που σημάδεψαν την Ιστορία μας.

Μπορεί κανείς να φανταστεί τις μεταπολεμικές εξελίξεις της χώρας χωρίς την Αντίσταση στην Κατοχή και το Πολυτεχνείο; Είναι αδιανόητο», παρατηρεί ο συνομιλητής μας.

Αναγνωρίζει ωστόσο ότι «εκείνο που έλειπε πάντοτε στην Ελλάδα ήταν ένα κομμάτι εναλλακτικό: όλες αυτές οι προσπάθειες, οι οποίες είναι μεταξύ οικονομίας, κοινωνίας και πολιτικής και προσπαθούν να εφαρμόσουν στην πράξη μια σειρά από διαφορετικές αρχές και αξίες», δηλώνει στην «Εφ.Συν.», προσθέτοντας ότι αυτό τα τελευταία χρόνια άλλαξε και ένα μεγάλο πλήθος ποικίλων πρακτικών και δράσεων ανθεί, όπως εναλλακτικά νομίσματα, τράπεζες χρόνου, κοινωνικά ιατρεία, φαρμακεία, παντοπωλεία, φροντιστήρια, αγορές χωρίς μεσάζοντες, συλλογικές κουζίνες, κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις (ΚοινΣΕπ), αυτοδιαχειριζόμενα ωδεία, πολιτιστικοί χώροι, αστικοί αγροί κ.ά.

Κι εξηγεί: «Προφανώς η οικονομική κρίση ήταν μια προϋπόθεση για τον πολλαπλασιασμό των εναλλακτικών εγχειρημάτων. Ωστόσο, δεν υπάρχει κανένας αυτοματισμός που να οδηγεί από τη φτώχεια και την ανεργία στη δημιουργία εναλλακτικών εγχειρημάτων. Χρειάζεται αλλαγή στον τρόπο που σκέφτονται οι άνθρωποι. Χρειάζεται η επαναξιολόγηση και επανενεργοποίηση αξιών. Αυτό συνέβη σε έναν βαθμό μέσα από την εξέγερση του 2008 και κυρίως στο κίνημα των πλατειών το 2011. Εκεί η συλλογική δράση έλαβε νέα χαρακτηριστικά, όπως η οριζοντιότητα, η άμεση δημοκρατία, η αυτοοργάνωση.

»Φαινομενικά οι κινητοποιήσεις αυτές έμειναν χωρίς συνέχεια και χωρίς απτά αποτελέσματα. Δεν προέκυψε καν ένα σαφές πολιτικό πρόγραμμα. Ωστόσο, οι κινητοποιήσεις δημιούργησαν σε πολύ κόσμο νέες εμπειρίες και συνέβαλαν στη διάχυση μιας κουλτούρας συμμετοχικότητας, αυτοοργάνωσης, αυτοδιαχείρισης και κοινοτισμού που αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά του πλήθους των εναλλακτικών εγχειρημάτων που γεννήθηκαν κυρίως μετά το 2011. Εκεί, συναντάμε μια διαφορετική αντίληψη και κυρίως πρακτική σχετικά με τις κοινωνικές σχέσεις, την κάλυψη των αναγκών, τη συμμετοχή των πολιτών.

»Αυτή τη στιγμή, μετά την αναποτελεσματικότητα των κινημάτων διαμαρτυρίας, αλλά και τα αδιέξοδα που συνάντησε η αριστερή κυβέρνηση, μπορούμε με άνεση να πούμε ότι τα εναλλακτικά εγχειρήματα συνιστούν την κυριότερη μορφή αντίστασης της κοινωνίας σε αυτή την ακραία αντικοινωνική και νεοφιλελεύθερη πολιτική που ασκείται τα τελευταία χρόνια. Είναι η μοναδική δύναμη που σήμερα στη χώρα μας αμφισβητεί έμπρακτα το γνωστό ΤΙΝΑ (there is no alternative / δεν υπάρχει εναλλακτική)».

• Εχουν αποτέλεσμα;

Τα αποτελέσματα δεν είναι εντυπωσιακά. Δεν φωνάζουν. Σίγουρα δεν θα τα παίξουν στις ειδήσεις στα κανάλια. Πρόκειται για αλλαγές στο τοπικό επίπεδο. Αλλαγές κυρίως στις κοινωνικές σχέσεις, τον τρόπο σκέψης, τις καθημερινές πρακτικές. Από ποια άλλη δράση βλέπουμε σήμερα θετικές αλλαγές;

• Υπάρχουν πολιτικά χαρακτηριστικά;

Βέβαια. Σε μια μελέτη για τα ανταλλακτικά δίκτυα, τις τράπεζες χρόνου και τα εναλλακτικά νομίσματα, είδαμε πολύ έντονα έναν ριζοσπαστισμό και μια έντονη κριτική που δεν περιορίζεται στο πολιτικό επίπεδο. Πάει βαθύτερα. Είναι και πολιτισμική. Το αίτημα είναι κυρίως εκεί, σε μια αλλαγή αντιλήψεων και αξιών, μια αλλαγή του εαυτού και φυσικά της κοινωνίας. Βέβαια, το επίπεδο ριζοσπαστικοποίησης είναι διαφορετικό από ομάδα σε ομάδα. Ομως εκείνο που μετρά περισσότερο από την κριτική είναι η πρακτική. Αυτό είναι το μήνυμα. Αλλάζουμε τις πρακτικές μας. Καθημερινά.

• Θα είχαν ρόλο στην κεντρική πολιτική σκηνή;

Μάλλον όχι. Τα εναλλακτικά κινήματα έρχονται να δώσουν μια διαφορετική απάντηση στα αδιέξοδα της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Ο τρόπος λειτουργίας τους είναι διαφορετικός. Γιατί να εισέλθουν στην κεντρική πολιτική; Εχουν άλλη αντίληψη για την πολιτική αλλαγή. Οχι από τα πάνω, αλλά από τα κάτω.

Επιπρόσθετα, δεν προσφέρουν μια έτοιμη συνταγή αλλαγής. Ουσιαστικά βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μη μοντέλο, γιατί το εκάστοτε υποκείμενο, η κάθε συλλογικότητα έχει την ελευθερία να φτιάξει αυτό που η ίδια σκέφτεται.

• Πώς θα πάμε παρακάτω;

Κεντρικό ζήτημα είναι η μεταξύ τους δικτύωση και συνεργασία, κάτι που σίγουρα πρέπει να δουλευτεί. Συνολικότερα όμως δεν έχει νόημα να προκαθορίσουμε το παρακάτω μέσα από τη θεωρία. Θα ήταν σαν να μη σεβόμαστε τις αρχές των εναλλακτικών κινημάτων.

Η άμεση δημοκρατία και η αυτοοργάνωση δεν ταιριάζουν με μια λογική εκ των προτέρων κατασκευής ενός συγκεκριμένου μοντέλου κοινωνικής αλλαγής. Δεν υπάρχουν έτοιμες λύσεις. Οι άνθρωποι θα αποφασίσουν. Αυτό βέβαια οδηγεί σε ποικιλία, αλλά αυτό είναι και ο πλούτος του κινήματος.

• Αν η θεωρία δεν μπορεί να κατασκευάσει μοντέλα και οι εξελίξεις αφήνονται στα χέρια των δρώντων υποκειμένων, ποιος είναι ο ρόλος των ακαδημαϊκών και των διανοούμενων;

Ενεργή, κριτική στήριξη. Οφείλουμε να αναδείξουμε τα θετικά παραδείγματα που υπάρχουν διεθνώς. Οφείλουμε επίσης να μιλήσουμε για τις δυνατότητες που έχει ο καθένας μας να αλλάξει τη ζωή. Να φωνάξουμε ότι δεν υπάρχουν μονόδρομοι.

Ταυτόχρονα όμως πρέπει να αποκαλύψουμε και τα προβλήματα, τις δυσκολίες και τις αντιφάσεις που συναντούν τα εναλλακτικά εγχειρήματα. Για παράδειγμα και μόνο το γεγονός ότι τα εναλλακτικά εγχειρήματα λειτουργούν με μια λογική που δεν αναπαράγει τον καπιταλισμό αλλά εντός του καπιταλιστικού πλαισίου δημιουργεί σοβαρά θέματα.

• Και της κυβέρνησης;

Είναι θετικό ότι έχουμε μια κυβέρνηση φιλική απέναντι στα εναλλακτικά εγχειρήματα. Μπορεί να φανεί χρήσιμη για να φτιάξει ένα ευνοϊκότερο θεσμικό πλαίσιο. Θέλει όμως προσοχή η κρατική παρέμβαση. Η κυβέρνηση πρέπει να σεβαστεί τον εναλλακτικό χώρο. Είναι ένας χώρος ο οποίος ή θα είναι από τα κάτω ή δεν έχει προοπτική.

«Ενας άλλος κόσμος είναι... υπαρκτός»

Στην ερώτηση «μα γίνονται αυτά τα πράγματα;», απαντά αβίαστα: «Πώς δεν γίνονται; Τα έχουν ήδη κάνει. Σε άλλες χώρες τα συζητάνε εδώ και δεκαετίες. Ενας άλλος κόσμος δεν είναι απλά εφικτός, αλλά και υπαρκτός».

Μας δίνει παραδείγματα επιτυχημένων και δοκιμασμένων εγχειρημάτων στο εξωτερικό: όπως τον όμιλο Μοντραγκόν στην Ισπανία, που μετρά σχεδόν 60 χρόνια και συνενώνει δεκάδες συνεταιριστικές επιχειρήσεις με χιλιάδες εργαζόμενους, αλλά και το μοντέλο κοινωνικής οικονομίας του Κεμπέκ, πρότυπο οργάνωσης της οικονομίας «από τα κάτω» διεθνώς, καθώς -σύμφωνα με τη Διεθνή Συνεταιριστική Συμμαχία- περίπου το 70% του τοπικού πληθυσμού είναι μέλη συνεταιρισμών, ενώ η Desjardins (αποταμιευτικός και πιστωτικός συνεταιρισμός) είναι ο μεγαλύτερος εργοδότης στην επαρχία του Κεμπέκ.

• Υπάρχει κάτι που σας εντυπωσίασε;

Το αυτοδιαχειριζόμενο ωδείο στο Μπραχάμι, όπου λειτουργούν με ομοφωνία. Οταν το άκουσα πρώτη φορά, αναρωτήθηκα πώς είναι δυνατόν να υπάρχει ομοφωνία σε μια συνέλευση 60-80 ατόμων; Πρέπει να συζητάνε από το πρωί ώς το βράδυ. Και όμως βρέθηκε ο τρόπος μέσα από ένα ξεχωριστό δημοκρατικό ήθος.

«Δεν θέλουμε να επιβληθούμε σε κανέναν και δεν θέλουμε επίσης να στενοχωρήσουμε κανέναν», μου είπαν. «Αν τελικά δεν μπορούμε να έχουμε ομοφωνία για ένα θέμα, το αφήνουμε στην άκρη και με την πάροδο του χρόνου βρίσκουμε τη λύση». Συγκινήθηκα. Υπάρχει φαντασία και ευαισθησία και οι άνθρωποι μπορούν να τις χρησιμοποιούν, όταν θέλουν να κάνουν κάτι για τη ζωή τους...

■ Από τη θεωρία στην πράξη: Πέρα από άλλες συνεταιριστικές προσπάθειες, για τις οποίες μάθαμε από τον κ. Καβουλάκο, αξίζει να αναφερθεί το λαϊκό πανεπιστήμιο Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (Κ.ΑΛ.Ο.), μια σύμπραξη ακτιβιστών και πανεπιστημιακών που απευθύνεται στους συμμετέχοντες στις πάσης φύσεως συλλογικότητες της κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας, αλλά και σε κάθε άλλο ενδιαφερόμενο πολίτη. Στη διεύθυνση http://www.univsse.gr/ μπορείτε να βρείτε τις ομιλίες και τις ραδιοφωνικές εκπομπές που έχουν γίνει και προγραμματίζονται.

«Χαμός» για καλό σκοπό, αλλά χωρίς συνέχεια

Την πιο συστηματική καταγραφή του χώρου επιχειρεί εδώ και χρόνια ο ερευνητής του ΕΚΚΕ, , έχοντας αποτυπώσει περισσότερα από 500 νέα κινήματα την εποχή της κρίσης, αν και θεωρεί ότι αυτό το κύμα που γέννησαν οι ανάγκες και τα προβλήματα της κοινωνίας θα ξεφουσκώσει, ελλείψει θεσμικού πλαισίου, καθώς έρχεται αντιμέτωπο με ένα σύστημα που χρόνια τώρα προωθεί την αποπολιτικοποίηση και τον αποκλεισμό των πολιτών από τις δημοκρατικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων

Πολλές είναι οι προσπάθειες καταγραφής και χαρτογράφησης των εναλλακτικών εγχειρημάτων.

Ο συνομιλητής μας επιχείρησε μια πρόχειρη καταγραφή την άνοιξη του 2014 και μόνο στην Αττική, μαζί με τον συνάδελφό του Γιώργο Γρίτζα, επίκουρο καθηγητή στο τμήμα μηχανικών χωροταξίας και ανάπτυξης του ΑΠΘ.

Εντόπισαν 68 κοινωνικά ιατρεία-φαρμακεία, 19 κοινωνικά παντοπωλεία, 71 κοινωνικά αυτοδιαχειριζόμενα ή συνεταιριστικά φροντιστήρια και ωδεία, 58 ομάδες και οργανώσεις αγορών χωρίς μεσάζοντες, 47 συλλογικής κουζίνας, 84 τράπεζες χρόνου-τοπικά εναλλακτικά νομίσματα-ομάδες που οργανώνουν ανταλλακτικά ή χαριστικά παζάρια, 13 ομάδες υποστήριξης οικοκοινοτήτων, 23 αυτοδιαχειριζόμενους αστικούς λαχανόκηπους, 38 κοοπερατίβες με διάφορα αντικείμενα, 140 κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις και 27 συνεταιρισμούς.

Την πιο συστηματική καταγραφή αυτού του χώρου ωστόσο επιχειρεί εδώ και χρόνια ο ερευνητής του ΕΚΚΕ, Αλέξανδρος Αφουξενίδης, που περιγράφει το τοπίο με τη λέξη «χαμός», έχοντας αποτυπώσει περισσότερα από 500 νέα κινήματα την εποχή της κρίσης.

Την ίδια στιγμή που επεκτείνει την έρευνά του στα αμιγώς διαδικτυακά κινήματα που χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, επιχειρεί και τη χαρτογράφηση αυτών των κινήσεων ανά κατηγορία (δίκτυα αλληλεγγύης, οικολογικού, προνοιακού, εκπαιδευτικού, ακόμη και θρησκευτικού προσανατολισμού), διαπιστώνοντας την έλλειψη φεμινιστικών συλλογικοτήτων, αλλά και ανά γεωγραφική περιοχή, με την Αττική να συγκεντρώνει μακράν τις περισσότερες τέτοιες πρωτοβουλίες.

Στη συζήτησή μας ήταν μάλλον απαισιόδοξος, καθώς θεωρεί ότι αυτό το κύμα που γέννησαν οι ανάγκες και τα προβλήματα της κοινωνίας θα ξεφουσκώσει, ελλείψει θεσμικού πλαισίου, καθώς έρχεται αντιμέτωπο με ένα σύστημα που χρόνια τώρα προωθεί την αποπολιτικοποίηση και τον αποκλεισμό συμμετοχής των πολιτών από τις δημοκρατικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων.

«Αυτό που συμβαίνει εδώ δεν γίνεται πουθενά στον κόσμο των αστικοκοινοβουλευτικών ή φιλελεύθερων δημοκρατιών, όπου τα κινήματα θεσμικά συμμετέχουν στη διακυβέρνηση, τόσο σε τοπικό όσο και σε κεντρικό επίπεδο, είναι συνομιλητές και εταίροι. Εδώ δεν υπάρχει εθνική στρατηγική για κανένα θέμα, κανενός είδους ελάχιστη συνεργασία και αυτό είναι ένα μειονέκτημα που οδήγησε στην χωρίς προηγούμενο κατάρρευση του πολιτικού-κομματικού συστήματος.

»Αυτή η χρεοκοπία πολιτικής έχει αντίκτυπο και στην ανάπτυξη των κινημάτων: πολλοί από αυτούς τους χώρους προϋπήρχαν της κρίσης, σε κάποιες γειτονιές υπήρχε ένα είδος ελάχιστης οργάνωσης γύρω από μερικά πράγματα, δεν αναπτύχθηκαν από το πουθενά. Και μπορεί λόγω της κρίσης να μάζεψαν περισσότερο κόσμο, ωστόσο πιστεύω ότι αυτό είναι εφήμερο και θα αποδυναμωθεί, χωρίς να αφήσει κάτι πίσω του, επειδή είναι άτυπα δίκτυα συγκεκριμένου σκοπού και επειδή -είτε μας αρέσει είτε όχι- η αδυναμία του κεντρικού πολιτικού συστήματος να εκφράσει κάποιους στρατηγικούς στόχους καθρεφτίζεται και στην από τα κάτω κοινωνική οργάνωση», λέει στην «Εφ.Συν.».

«Θετικό πρόσημο»

Μα καλά, τόση κινητοποίηση δεν θα αφήσει τίποτα πίσω της; ρωτάμε. «Αφήνει ένα θετικό πρόσημο σε σχέση με την αλληλεγγύη που έχει δείξει ο κόσμος, αλλά σε πολιτικό επίπεδο αυτό δεν εκφράζεται επειδή δεν υπάρχει ο μηχανισμός να το μεταφράσει σε πολιτική, δεν υπάρχει το θεσμικό πλαίσιο που να ενσωματώνει αυτούς τους κοινωνικούς φορείς και να αναγκάζει λόγου χάρη τον δήμο, πριν πάρει μια απόφαση, να ζητήσει τη γνώμη τους...».

Αναφέρεται στις ατελέσφορες προσπάθειες να υπάρξει μια τυπική καταγραφή του χώρου, διαδικασία επί της οποίας είχαν παρέμβει και αρκετές ΜΚΟ, θέτοντας το ζήτημα της επιθυμίας τους να είναι όχι μεσολαβητές του κράτους αλλά συμμετέχοντες στη διαμόρφωση της πολιτικής επί των θεμάτων που τους αφορούν.

Από επιλογή

Και φυσικά τίποτα δεν γίνεται τυχαία, σύμφωνα με τον συνομιλητή μας:

«Μπορεί να είναι ανοργάνωτος και άτυπος, ωστόσο αυτός ο χώρος υπάρχει χωρίς θεσμικό πλαίσιο εξασφάλισης της αυτονομίας του, γιατί η μη συμμετοχή στα κοινά αποτελεί επιλογή του κυρίαρχου συστήματος. Την ίδια στιγμή προβάλλεται η φιλανθρωπία ως λύση εκεί που δεν τα καταφέρνει η επίσημη πολιτική, αποπολιτικοποιώντας το θέμα ώστε η λήψη αποφάσεων να αφορά εξ ολοκλήρου την εξουσία, τοπική ή εθνική, αφαιρώντας από τον κόσμο τη συμμετοχή και αδιαφορώντας για τη γνώμη του».

Επιδίωξη του κατεστημένου που ωστόσο συμβάλλει στην αμφισβήτησή του:

«Οταν όμως δεν έχεις πολιτικές διαδικασίες συμμετοχής, πού θα εκφραστεί το κοινό; Ε λοιπόν, πάντα το κοινό θα εκφράζεται κάπου, δεν υπάρχει περίπτωση, και αν δεν εκφραστεί επίσημα θα εκφραστεί με άλλους τρόπους που μπορεί μετά να μη μας αρέσουν, να είναι ακραίοι. Είναι προσχηματικό να λένε πως δεν ψηφίζουμε και η αποχή φτάνει το 40%, όταν έχουν φροντίσει να απομακρύνουν ένα τεράστιο κομμάτι του πληθυσμού από την πολιτική καθημερινότητα και τη δημόσια σφαίρα...».

Εν κατακλείδι, το στοίχημα για τον συνομιλητή μας; «Σε αυτή τη δύσκολη κατάσταση, η αναδιοργάνωση του χρεοκοπημένου πολιτικού συστήματος περνάει από τη συνεργασία με την κοινωνία των πολιτών, η οποία πρέπει να ενσωματωθεί στη διαχείριση των κοινών πραγμάτων θεσμικά και ουσιαστικά, διαφορετικά δεν θα μπορέσει να λειτουργήσει...».